Mələklər Allaha qulluqda qətiyyən səhv etməyən və insanlardan ayrı bir aləmdə yaşayan varlıqlardır. Mələklər insanlar kimi imtahan olmaq üçün yaradılmamışlar. Allah onları səhv etməyən varlıqlar olaraq yaratmışdır.
aman, bir anı başqa bir anla müqayisə üsulu olaraq təyin oluna bilər. Bu mövzuya belə bir nümunə verə bilərik: Bir cismə vuranda müəyyən bir səs çıxar. Eyni cismə beş dəqiqə sonra vurduğumuzda yenə bir səs çıxar...
Bir az əvvəl də söylədiyimiz kimi, zaman anlayışı, iki hadisəni bir-biriylə müqayisə edərək ortaya çıxar. Halbuki, bu müqayisə, beynimizin içində verilən bir qərardır və buna görə də nisbidir. Bunun ən açıq nümunəsini yuxumuzda yaşayarıq.
Bir az əvvəl də söylədiyimiz kimi, zaman anlayışı, iki hadisəni bir-biriylə müqayisə edərək ortaya çıxar. Halbuki, bu müqayisə, beynimizin içində verilən bir qərardır və buna görə də nisbidir. Bunun ən açıq nümunəsini yuxumuzda yaşayarıq. Yuxuda gördüklərimizi saatlarla davam etmiş kimi hiss etsək də, əslində hər şey bir neçə dəqiqə, hətta bir neçə saniyə davam etmişdir. Bu mövzuyla əlaqədar bir çox nümunə Quran ayələrində də bildirilmişdir. Bəzi ayələrdə insanların zaman hisslərinin fərqli olduğuna, insanın əslində çox qısa bir müddəti çox uzunmuş kimi qəbul edə bildiyini işarə edilmişdir. Bu mövzudakı ayələrdən biri belədir:
Zaman, bir anı başqa bir anla müqayisə üsulu olaraq təyin oluna bilər. Bu mövzuya belə bir nümunə verə bilərik: Bir cismə vuranda müəyyən bir səs çıxar. Eyni cismə beş dəqiqə sonra vurduğumuzda yenə bir səs çıxar. İnsan, birinci səs ilə ikinci səs arasında bir müddət olduğunu düşünər və bu müddətə "zaman" deyər.
Halbuki, ikinci səsi eşitdiyi anda, birinci səs yalnız zehnindəki xəyaldan ibarətdir. İnsan, yaddaşında olanı, yaşadığı anla müqayisə edərək zaman qavrayışını əldə edər. Əgər bu müqayisə olmasa zaman anlayışı da olmaz.
Mələklər Allaha qulluqda qətiyyən səhv etməyən və insanlardan ayrı bir aləmdə yaşayan varlıqlardır. Mələklər insanlar kimi imtahan olmaq üçün yaradılmamışlar. Allah onları səhv etməyən varlıqlar olaraq yaratmışdır. Allah hər birini ayrı vəzifələrlə vəzifələndirmişdir və bu vəzifələrini nöqsansız olaraq yerinə yetirirlər. Cəbrayıl, Allahın vəhyini elçilərinə çatdırmaqla vəzifəli olan mələkdir. Hər insanın iki yanında onun hər etdiyini yazan yazıçı mələklər vardır. Ölüm anı gəldiyində insanın canını almaqla vəzifəli mələklər vardır. Zəbanilər isə cəhənnəm əhlinə ən şiddətli əzabı yaşamalarından məsul olan mələklərdir.
Allah mələklərin qulluğunu belə bildirir:
Allah Quranda bir çox ayədə cinlərin varlığından bəhs edir. Cinlər də ibadət etmələri üçün yaradılmış canlılardır. İnsanlardan fərqli bir aləmdə yaşayarlar. Ayələrdə bildirildiyi kimi, insanlar onları görməz, ancaq onlar insanları görə bilərlər. Xalq arasında səhv bir qənaət olaraq cinlərin gələcək haqqında məlumat verə bildikləri zənn edilir, halbuki Quranda belə bir qabiliyyətlərinin olmadığı xəbər verilmişdir. Həmçinin, ayələrdə cinlərin də Qurandan məsul tutulduqları xəbər verilmişdir. Allah cinlərin də insanlarla eyni məqsədlə yaradıldıqlarını belə bildirir:
Allah Quranda, tarix boyunca yaşamış bütün xalqlara doğru yolu göstərdiyini və onlara elçiləri vasitəsiylə dünyanın keçiciliyini, əsil yurdun axirət olduğunu xatırlatdığını bildirmişdir. Ancaq yenə Quranda bildirildiyi kimi, insanların çoxu küfr etməkdə israr etmişlər və elçilərin dəvətini qəbul etməmişlər. Bunun üzərinə Allah onları heç gözləmədikləri şəkildə əzabla yaxalamış və bir qismini də yer üzündən tamamilə silmişdir.
Quranda keçmişdə yaşamış qövmlərdən bəhs edilməsinin ən əhəmiyyətli səbəblərindən biri, bu günkü insanların eyni vəziyyətə düşməkdən çəkinmələrini təmin etməkdir. Keçmiş cəmiyyətlərin başına gələn fəlakətlərə və onlara aid arxeoloji qalıqlara, yalnız hər hansı bir tarixi məlumat gözüylə baxmaq və bunlardan ibrət almamaq isə son dərəcə səhv olar. Allah bu cəmiyyətlərin başlarına gələnlərdən öyüd almağı əmr etmişdir:
İnsanlara verilmiş bir çox fiziki zəiflik vardır. Əvvəlcə insan həm bədənini, həm də ətrafını təmiz saxlamaq, diqqətlə qulluq etmək məcburiyyətindədir. Bu qulluq üçün ayırdığı vaxt həyatının olduqca böyük bir hissəsini əhatə edir. Ancaq insan nə qədər təmizlik və qulluq edirsə etsin bu, müvəqqətidir. Dişini fırçalayan insan bəlkə 1 saat sonra heç fırçalamamış kimi olur. Duş qəbul edən bir insan yayda 1-2 saat sonra heç duş qəbul etməmiş kimi hala gələ bilər.
Burada əhəmiyyətli olan fiziki acizliklərin bir məqsədə istiqamətli olduğunu qavraya bilməkdir. Bunlar zəruri acizliklər deyil, xüsusi olaraq yaradılmışlar. Eyni şəkildə yaşlılıq və onunla birlikdə gələn dəyişikliklər də insana dünya həyatının keçici olduğunu düşünməsi, əksikliklərlə dolu olan dünyaya bağlanmaması və "əsil yurd" olan axirətə yönəlməsi üçün Allahın xüsusi olaraq verdiyi acizliklərdir. Və Allah Quranda insanlar üçün xeyirli olanın axirət olduğunu xəbər vermişdir:
İnsanların içinə düşdükləri və düşünmədikləri ən əhəmiyyətli yanılmalardan biri, dünya həyatını tək və həqiqi həyatları zənn etmələridir. Halbuki, dünya Allahın insanları sınamaq üçün yaratdığı keçici bir məkandır. Həqiqi olan ölümdən sonrakı həyatdır. Bu səbəbdən, tez keçən və çox qısa olan dünya həyatında insanları cəzb edən, onları özünə qapdırıb başlarını qatan hər şey "aldadıcı bir bəzək"dir. Qadınların, uşaqların, yığın-yığın qızıl-gümüşün, yaxşı cins atların, mal-qaranın və əkin yerlərinin verdiyi zövqlərə olan istək insanların gözünə gözəl göstərilmişdir. Bunlar, dünya həyatının keçici zövqüdür, gözəl qayıdış yeri isə Allah yanındadır (Ali İmran surəsi, 14) ayəsində göründüyü kimi, Allah insanları bu aldadıcı bəzəyə qarşı xəbərdar edir və əsil gözəl yerin Allah Qatında olduğunu xatırladır.
Hər insan niyyətindən məsuldur. Allah bunu, qəlbinizin qərəzinə (qəsdən içdiyiniz andlara) görə cəzalandıracaqdır. (Bəqərə surəsi, 225) ayəsiylə xəbər vermişdir. Görülən hər işdə niyyət, Allahın razılığını qazanmaq olmalıdır. Edilən bir iş xeyir kimi görünə bilər, ancaq əgər edilən işdə insanların təqdiri və ya dünyəvi bir qarşılığı gözlənilirsə, bu iş Allah Qatında qəbul edilməyəcəkdir.
Təkəbbürlənmənin əksinə təvazökar insan, sahib olduğu hər şeyi ona Allahın bir nemət və sınaq olaraq verdiyini bilir. Aciz və möhtac bir insan olduğunun, Allahın diləməsi xaricində heç bir şeyə güc çatdıra bilməyəcəyinin fərqindədir. Bu səbəblə, hər zaman Allaha dönüb yönələn, hər nemətə şükür edən bir insandır. Allah möminlərin təvazökar rəftarını tərifləmişdir:
Qurana görə lovğalanan insanın ən diqqətə çarpan xüsusiyyəti, sahib olduğu hər şeyi ona Allahın verdiyini unutması və bunlarla öyünüb, özünü cahil şəkildə üstün görməsidir. Bu mövzudakı əhəmiyyətli bir yanılma, öyünərək Allaha qarşı təkəbbürlənən insanların həmişə düşüncəsiz xarakterli kəslər olduğunun düşünülməsidir. Halbuki, bir insanın gözəlliyini özündən bilməsi və bunun təsirində olması, qazandığı müvəffəqiyyətlərlə öyünməsi, özünü həmişə yetərli görməsi və heç bir zaman "görəsən daha vicdanlı ola bilərəmmi?" deyə düşünməməsi, qürur və təkəbbür içində olması, təkəbbürlənməyin nümunələrindəndir. Bu səbəblə, hər insan bundan şiddətlə çəkinərək, Allaha qarşı aciz və möhtac olduğunu, sahib olduğu hər şeyi, diləsə Allahın əlindən alıb yox edə biləcəyini düşünməlidir. Allah belə insanların sonunu bizə xəbər vermişdir:
İnsanın qəlbini və ağlını qapalı tutan şeylər, insanın ehtirasları və eqoist hissləridir. Məsələn, gələcək qorxusu, qısqanclıq, pula və maddi dəyərlərə qarşı duyulan ehtiraslı istəklər, romantiklik kimi şeylər insanı məşğul edər, ağlını örtər. Əsil düşünməli olan mövzuları; Allahın böyüklüyünü, yaradışındakı mükəmməlliyi düşünə bilməyən hala gətirər. Allah qurtuluşun ancaq nəfsin ehtiraslarından xilas olmaqla mümkün olacağını xəbər vermişdir:
Ağıl, yalnız möminlərin sahib olduğu əhəmiyyətli bir xüsusiyyətdir. Ancaq cəmiyyətdə bilinən ağıl anlayışı ilə Quran əxlaqını yaşamağın gətirdiyi ağıl bir-birindən çox fərqlidir. Quranda bəhsi keçən ağıl, zəkadan tamamilə fərqli bir anlayışdır. Zəka bir insanın bioloji olaraq sahib olduğu beyinin gücüdür. Zəka nə artar, nə azalar. Ağıl isə Allahdan qorxub çəkinən təqva sahibi möminlərə Allah Qatından böyük bir nemət olaraq verilər. Və insanın təqvası ölçüsündə sahib olduğu ağıl səviyyəsi də artar.
Ağıl sahibi insanın ən diqqətə çarpan xüsusiyyətləri, Allahdan qorxub çəkinməsi, daima vicdanına uyması, hər hadisəni, gördüyü hər şeyi Qurana görə qiymətləndirilməsi və hər an Allahın razılığını axtarmasıdır. Bir insan dünyanın ən ağıllı, ən savadlı, ən mədəni insanı belə olsa əgər bu xüsusiyyətlərə sahib deyilsə, "ağlı" olmayacaq və bir çox həqiqəti görə bilməyəcək, anlayış qabiliyyətindən məhrum qalacaq. Allah ağılsızlığın necə bir bəla olduğunu belə bildirmişdir:
Ağıl sahibi insan eyni zamanda uzaqgörəndir, hər zaman yerində və məqsədəuyğun qərarlar verər, daima hadisələrin əsasını qavraya bilər, görünməyən tərəfini görə bilər.
Allahı inkar təməli üzərinə qurulmuş bu sistemdən xilas olmağın yolu əvvəlcə yalnız Allahın razılığını axtarmaq, Onun Quranda təqdim etdiyi əxlaqı və həyat tərzini əskiksiz olaraq həyata keçirməyə çalışmaqdır. Bütün həyatını Quran ayələri istiqamətində təşkil edən insan, təbii olaraq cahil cəmiyyətin təqdim etdiyi pis əxlaqdan və çirkin rəftarlardan da uzaqlaşar.
Allahın dinindən uzaq yaşayan cəmiyyətlərdəki ümumi qənaət çoxluğun hər zaman haqlı olacağı istiqamətindədir. Halbuki bu, insanların gəldiyi tamamilə yanlış bir nəticədir. Allah bizə Quranda "... insanların əksəriyyəti iman gətirən deyildir." (Yusif surəsi, 103) deyə xəbər vermişdir. Və yenə ayələrində bu iman etməyən çoxluğa uyanların da zərər içində olacağını bildirmişdir.
Bütün bunlardan anlayırıq ki, hər dövrdə inananlar azlıq, Allahın dinindən uzaq olanlar isə çoxluğu təşkil edəcək. Və bu vəziyyət Allaha iman edən və cəmiyyətin təqdim etdiyi "Adamlıq dini"ndən uzaq yaşayan insanların qiymətini qat-qat artıracaq.
Dünya üzərində ideologiyası, fəlsəfəsi, dünya görüşü nə olursa olsun, haqq dindən uzaqlaşmış bütün insanların tabe olduqları ortaq bir batil "din" vardır. Haqq dinin yaşanmadığı cəmiyyətlərin hamısında yaşanan, bu batil dindir. Bəhs edilən cəmiyyətlərdəki insanlar dünyaya gəldikləri andan etibarən ətraflarından aldıqları uzun təlqinlərin nəticəsində, bu batil dinin təqdim etdiyi dəyər mühakimələrini, qaydaları, düşüncə şəkillərini mənimsəyirlər. Məhz bu dinin adı "Adamlıq dini" dir.
Adamlıq dinini yaşayan insanların ən əsas xüsusiyyəti Allahın razılığını deyil, içində yaşadıqları cəmiyyətin razılığını hədəf alaraq və həyatlarını bu hədəf istiqamətində yönləndirmələridir.
Adamlıq dinini yaşayan cəmiyyətlərin insanlardan ən əhəmiyyətli istəkləri "adam olmaq" dır. "Adam olmaq" ifadəsiylə nəzərdə tutulan isə, cəmiyyət tərəfindən ümumi qəbul edilmiş bir mədəniyyətə, rəftara və anlayışa sahib olmaq, məqbul olaraq tanıdılan müəyyən qəlibləri üzərində daşımaqdır.
Şeytanın səmimi möminlər üzərində heç bir təsiri olmaz. Allah bu həqiqəti Nəhl surəsinin 99-cu və 100-cü ayələrində belə bildirir:
Şeytan mövzusunda qəti olaraq bilinməli olan ən əhəmiyyətli nöqtə budur: Şeytanın özünə aid bir gücü yoxdur. Bütün digər varlıqlar kimi onu da Allah yaratmışdır və Allahın idarəsindədir. Allahın diləməsi xaricində heç bir şey edə bilməz. Şeytan insanları azdırma vəzifəsini Allahın izni ilə davam etdirir. Bu şəkildə, Allah insanları imtahan etmək üçün yaratdığı dünya həyatında kimlərin şeytana uyacağını, kimlərinsə uymayacağını sınayır. Allah bu həqiqəti belə bildirir.
Halbuki o, bu insanlar üzərində ixtiyar sahibi deyildi. Biz ancaq axirətə inananla ona şəkk gətirən kimsələri ayırd etmək üçün şeytana belə bir fürsət verdik. Sənin Rəbbin hər şeyi mühafizə edəndir. (Səba surəsi, 21)
Allah Quranda, "Vəsvəsə verənin, Allahın adı çəkiləndə isə hövlündən geri çəkilən şeytanın şərindən. O şeytan ki, insanların ürəklərinə vəsvəsə salır," (Nas surəsi, 4-5) ayəsiylə şeytanın qəlblərə gizlicə vəsvəsə verdiyindən söz edir. Bu, şeytanın ən hiyləgər üsuludur. Bir çox insan zehnindəki düşüncələrin şeytandan olduğunu anlaya bilməz. Bunların hamısını öz düşüncələri zənn edər. Məsələn, dini yeni öyrənən bir adam şeytanın əhəmiyyətli bir hədəfidir. Bu adama dini çətinmiş kimi göstərə bilər. Və ya öz etdiklərinin onsuz da kifayət qədər olduğunu, daha çoxunu etməsinə gərək olmadığını söyləyə bilər. Bu adam isə bunların doğru olduğu yalnışlığına qapıla bilər. Və ya şeytan insanlara qorxu, narahatlıq, gərginlik, hüzursuzluq kimi mənfi hisslər verər, onların gücünü azaltmağı hədəfləyər. Yaxşılıq və xeyirli iş etmələrini, sağlam düşünmələrinə maneə törətməyə çalışar. Bütün bunların şeytandan olduğunu bilərək, Allaha sığınmaq və şeytanın təlqinlərinə heç bir zaman qulaq verməmək lazımdır.
Həmçinin unudulmamalıdır ki, dünyadakı bütün pisliklərin, müharibələrin, qırğınların, əxlaqsızlıqların kökündə şeytanın insanlar üzərindəki təsiri vardır.
Şeytan Allahın yaratdığı cinlərdən biridir. Allah ilk insan olan hz. Adəmi yaratdıqdan sonra bütün mələklərə Adəmə səcdə etmələrini əmr etmişdir. İçlərindən yalnız şeytan Allahın əmrinə, təkəbbür göstərdiyi üçün, itaət etməmiş və belə demişdir:
Allahın hüzurundan qovulan şeytan, bütün insanları Allahın yolundan azdırmaq və onların hamısını yoldan çıxartmaq üçün Allahdan qiyamətə qədər müddət istəmişdir. Şeytan özünə verilən bu müddət içərisində insanları Allah yolundan azdırmağa çalışacaq və bunun üçün hər yolu sınayacaq. Bu səbəblə, şeytan, hər insanın axirəti üçün ən əhəmiyyətli təhlükədir və hər insanın ən böyük düşmənidir.
Allahın verdiyi bütün nemətlərə şükür etmək əhəmiyyətli bir ibadətdir. Ancaq şifahi olaraq şükür etməklə, Allahın verdiyi nemətləri Allahın məmnun olacağı şəkildə, israf etmədən, xeyir və gözəllik üçün istifadə etmək də feli bir şükür olacaq. Həmçinin, insanın Allahdan gələcək hər şeyə möhtac olduğunu bilməsi, sahib olduğu heç bir şeyin özünə aid olmadığını, Allahın özünə verdiyini unutmaması və bunlar üçün həmişə şükür etməsi lazımdır. Quranda belə bildirilir:
Elmi tədqiqatlar aparan insanların çoxu kainatdakı bütün varlıqlarda olan son dərəcə kompleks quruluşları, qüsursuz nizamı, hər varlıq arasındakı uyğunlaşmanı şəxsən öz gözləriylə və bütün təfərrüatlarıyla görürlər. Bu insanların Allahın varlığını və böyüklüyünü anlamaları mütləqdir. Quranda "...Allahdan Öz bəndələri içərisində ancaq alimlər “içləri titrəyərək-qorxar...""(Fatir surəsi, 28) ayəsiylə də bu həqiqətə diqqət çəkilir.
Allahın ehtişamlı yaratmasının açıq-aşkar dəlillərini gördüklərinə baxmayaraq vicdanlarının səsini dinləməyən və inkarda israrlı olan bəzi elm adamları isə böyük bir yanılma içindədirlər. Bu kəslərin bəhs edilən bu mövqelərinin qaynağı idealogiyalarıdır.
Keçmişdə və indiki vaxtda bir çox məşhur elm adamı Allaha və dinə olan inancları və bağlılıqları ilə tanınır. Bu elm adamlarından bəziləri bunlardır: Eynşteyn (Einstein), Nyuton (Newton), Paskal (Pascal), Qaliley, Maks Plank (Max Planck), Faradey (Faraday), Kelvin, Maksvel (Maxwell), Kepler, Uilyam Tomson (William Thompson), Robert Boyl (Robert Boyle), Lona Uilyam Petti (Iona William Petty), Maykl Faradey (Michael Faraday), Qreqori Mendel (Gregory Mendel), Luis Paster (Louis Pasteur), Con Dalton (John Dalton), Bleyz Paskal (Blaise Paskal), Con Rey (John Ray) ...
Yenə dövrümüzdə də bir çox elm adamı Allahın varlığını təsdiq edir, hətta elmi Allahı tanımağın bir yolu olaraq görürlər. İnsan Genomu Layihəsinin rəhbərlərindən Frensis Kolins (Francis Collins) və uzun illər ateist olmasına baxmayaraq sonradan iman etdiyini açıqlayan filosof Antoni Flu (Anthony Flew) bunlardan bəziləridir.
Din qətiyyən elmlə ziddiyyət təşkil etməz. Elm, Allahın sənətini görmə elmidir. Dini və elmi yaradan Allahdır, bu səbəbdən, ikisinin arasında bir uyğunsuzluq və ya ziddiyyət olması mümkün deyil. Allahın 1400 il əvvəl yer üzünə nazil etdiyi Quranda bəzi elmi şərhlər mövcuddur və bunlar ancaq XX əsrin texnologiyası ilə kəşf edilən bəzi elmi həqiqətlərdir. Dinin elmlə ziddiyyət təşkil etdiyi iddiası, Allahı inkar edənlərin insanlara öz ağıllarına görə din mövzusunda şübhə vermək üçün ortaya atdıqları bir yalandır.
Allaha iman edənlərin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, Allahın yaratdığı dəlilləri görə bilməməkdir. Mömin ətrafındakı hər incəlikdə Allahın qüdrətini və sənətini görər, Onu zikr edər və Ona yaxınlaşmağa yol tapar. Möminlərin bu xüsusiyyəti Quranda belə izah edilir:
Allah, Quranın bir çox yerində "düşünmürsünüzmü", "düşünənlər üçün dəlillər vardır" ifadələriylə möminlərə dərin düşünməyin əhəmiyyətini vurğulayır. Düşünüləcək mövzular isə sonsuzdur. Mömin, kainatdakı fövqəladə nizam, yer üzündəki canlılar, bunların sahib olduğu qüsursuz sistemlər, insanın başına gələn hər hansı bir hadisə, Allahın dayanmadan yaratdığı nemətlər, inkarçılara verilən bəlalar, cənnət, cəhənnəm, sonsuzluq kimi bir çox mövzu üzərində düşünər və Allahın varlığını, ucalığını, sonsuz ağlını daha yaxşı təqdir edər.