Qiyamət Surun üfürülməsiylə birlikdə başlayır. Böyük bir sarsıntı və qulaqları partladarcasına gələn bir gurultuyla birlikdə yer üzündəki bütün insanlar qorxunc bir fəlakətlə qarşılaşacaqlarını anlayarlar.
Allah Quranda bizə, hesab günündə hər kəsin öz etdiklərindən sorğuya çəkiləcəyini bildirmişdir. Dünyada etmiş olduqları, hər kəsə tək-tək göstəriləcək və Allahın icazəsi istisna olmaqla heç kim digərinə kömək edə bilməyəcək.
O gün heç bir şey üçün bərpa etmə imkanı yoxdur. Ölümdən sonra iman etmək heç kimə qurtuluş verməyəcək. İnkarçılar ayələrdə də bildirildiyi üzrə hesab günündə özlərindən hər istəniləni etmək üçün yalvaracaqlar, ancaq onlardan artıq heç bir şey qəbul olunmaz.
O gün heç bir şey üçün bərpa etmə imkanı yoxdur. Ölümdən sonra iman etmək heç kimə qurtuluş verməyəcək. İnkarçılar ayələrdə də bildirildiyi üzrə hesab günündə özlərindən hər istəniləni etmək üçün yalvaracaqlar, ancaq onlardan artıq heç bir şey qəbul olunmaz. Dünyaya geri dönüb saleh əməllər etməyi arzu edəcəklər, ancaq bu istəkləri də rədd ediləcək. Səhvlərini düzəltmə imkanı qalmadığını anladıqlarında isə inkarçıları dözülməz bir peşmanlıq bürüyəcək. Burada yaşanan çarəsizlik və peşmanlıq duyğusu isə, dünyadakı heç bir şeyə bənzəməz. Çünki inkarçılar sonsuza qədər Allahın diləməsi xaricində, ən kiçik bir qurtuluş ümidləri olmadan cəhənnəm əzabı yaşayacaqlarını anlayacaqlar:
Odun üzərində dayandırıldıqları vaxt onların: “Kaş ki, bizi dünyaya qaytaraydılar! Onda biz Rəbbimizin ayələrini yalan saymayıb möminlərdən olardıq” – dediklərini görəydin! Xeyr! Əvvəllər gizlətdikləri günahlar onlara aşkar oldu. Əgər onlar geri qaytarılsaydılar, yenə də özlərinə qadağan olunmuş şeylərə qayıdardılar. Şübhəsiz ki, onlar yalançıdırlar. Onlar dedilər: “Dünya həyatımızdan başqa bir həyat yoxdur və biz dirildilməyəcəyik!” Onları Rəbbinin qarşısında dayandırılarkən bircə görəydin! Allah deyəcəkdir: “Məgər bu dirilmə həqiqət deyilmi?” Onlar: “Əlbəttə, Rəbbimizə and olsun ki, bu həqiqətdir!” – deyəcəklər. O buyuracaqdır: “Elə isə inkar etdiyinizə görə dadın əzabı!” (Ənam surəsi, 27-30)
Belə olmaqla birlikdə Allahdan bir rəhmət olaraq Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in belə bir hədisi də vardır:
Hz. Peyğəmbər (s.ə.v) belə buyurdu: "Qəlbində zərrə qədər iman olan kimsə atəşə girməyəcəkdir." Əbu Səid deyir ki: "Kim (bu xəbərin ifadə etdiyi həqiqətdən) şübhəyə düşsə bu ayəni oxusun:" Şübhəsiz ki, Allah zərrə qədər zülm etməz ... "(Nisa surəsi, 40) (Tirmizi, Sıfatu Cehennem 10, (2601)
Allah Quranda bizə, hesab günündə hər kəsin öz etdiklərindən sorğuya çəkiləcəyini bildirmişdir. Dünyada etmiş olduqları, hər kəsə tək-tək göstəriləcək və Allahın icazəsi istisna olmaqla heç kim digərinə kömək edə bilməyəcək. Allah bu həqiqəti Quranda belə xəbər verir:
Hesab günündə hər kəs tək başına sorğu-sual olunacaqdır. Hesab günü insana dünya həyatı boyunca etdiyi hər şey, heç bir şey əksiklik olmadan göstəriləcək.” …Bir xardal dənəsi ağırlığında olsa da, bir qayanın içində, yaxud göylərdə və ya yerin dibində olsa da, Allah onu aşkar edər. Həqiqətən, Allah Lətifdir, Xəbərdardır. (Loğman surəsi, 16) ayəsində də bildirildiyi üzrə insanın etdiyi heç bir şey gizli qalmayacaq. Bir insan dünya həyatında etdiklərini unuda bilər, ancaq Allah heç unutmaz və hesab günündə insanın önünə gətirər. Hesab günündə hər kəsin əlinə əməl dəftərləri verilər. Eyni zamanda insanların yaxşılıqlarını və pisliklərini ölçən həssas tərəzilər də ortaya qoyulmuşdur və bu hesabda zərrə qədər belə kimsəyə bir haqsızlıq edilməz. Hesab əsnasında insanın eşitmə və görmə duyğuları və dəriləri əleyhinə şahidlik edəcək və dünya həyatında etdiklərinə şahid olanlar da şahid olaraq gətiriləcəklər. İnkarçılar çətin sorğu-sualdan sonra cəhənnəmə göndəriləcəklər. Möminlər üçün isə asan bir hesab olacaq və sorğu-sualdan sonra sevinc və qurtuluşun coşğusuyla cənnətə girəcəklər.
Qiyamət Surun üfürülməsiylə birlikdə başlayır. Böyük bir sarsıntı və qulaqları partladarcasına gələn bir gurultuyla birlikdə yer üzündəki bütün insanlar qorxunc bir fəlakətlə qarşılaşacaqlarını anlayarlar. Yer və göy parça-parça edilər və bütün maddi kainat ölər. Yer üzündə canlı heç bir varlıq qalmaz. Sur ikinci dəfə üfürülməsiylə birlikdə insanlar dirilirlər və məzarlarından çıxarlar. (Zumər surəsi, 68)
Bu dirilişdən sonra baş verən hadisələrə yaradılmış olan bütün insanlar şahid olarlar.
Ancaq Allah qiyamət gününün qorxusundan möminləri təhlükəsizlik və dhüzur içində tutacağını bildirmişdir:
Hər kim yaxşı əməllə gəlsə, ona daha yaxşısı (Cənnət) verilər. Onlar o gün dəhşətli qorxu hissindən uzaq olarlar. (Nəml surəsi, 89)
Allah Quranda kainatdakı bütün yaradılmışların xaricində kainatın da ölümünün olduğunu bildirir. Bütün heyvanlar ölər, bitkilər ölər, insanlar ölər. Planetlər də ölər, ulduzlar və Günəş də ölər. Bütün maddi varlıqlar qiyamətlə birlikdə ölər, yox olar. Kainatın ölümü olan qiyamət, insanın daha əvvəl heç qarşılaşmadığı qədər böyük bir hadisədir. Quranda qiyamət günü belə bildirilir:
O: “Qiyamət günü nə vaxt olacaq!” – deyə rişxəndlə soruşur.
Gözlər bərələ qalacağı,
ay tutulacağı
və günəşlə ayın qovuşacağı zaman –
o gün insan deyəcəkdir: “Hara qaçaq?
Xeyr, o gün pənah aparılacaq yer tapılmayacaq.
O gün qayıdış ancaq sənin Rəbbinə olacaqdır.
O gün insana əvvəllər etdiyi və sonraya saxladığı əməlləri barədə xəbər veriləcəkdir. (Qiyamət surəsi, 6-13)
Yoxsa günah qazananlar onları həyatda olduğu kimi, ölümlərindən sonra da iman gətirib yaxşı işlər görənlərlə eyni tutacağımızı güman edirlər? Nə pis mühakimə yürüdürlər! (Casiyə surəsi, 21)
İnsanın ölümünün necə baş verdiyi Quranda təfərrüatlı olaraq təsvir edilmişdir. Quranda təsvir edilən ölüm, bədənin tibbi cəhətdən ölümündən fərqlidir. Quranda ölüm anında öləcək adam tərəfindən görünən, amma digər insanlar tərəfindən görünməyən bəzi hadisələrin reallaşdığı xəbər verilir.
Məsələn, Allahın varlığını təqdir edə bilməmiş, inkarçı bir insan, yuxusu əsnasında rahat bir şəkildə ölmüş kimi görünə bilər. Halbuki, əslində o anda başqa bir aləmə keçən ruhu, böyük ağrılar içində ölümü dadır. Ya da tam tərsinə, acı çəkdiyi sanılan bir möminin ruhu, əslində ayələrdə bildirildiyi kimi bədənindən mələklər tərəfindən gözəlliklə alınr.
İnkarçılarla iman edənlərin ölümləri əsnasında yaşadıqları hadisələr də bir-birindən tamamilə fərqlidir. Ayələrdə inkarçıların ölüm anında;
-Arxalarına və üzlərinə vurularaq canlarının alınacağından,
-Şiddətli sarsıntılar hiss edəcəklərindən,
-Mələklərin əbədi əzablarını müjdələyəcəklərindən,
-Canlarının bədənlərindən parçalanarcasına çıxarılacağından bəhs edilir.
Möminlərin isə;
-Ruhları bədənlərindən yumşaq bir şəkildə çəkilib alınacaq.
-Mələklər tərəfindən gözəlliklə və salamla qarşılanacaqlar.
-Mələklər cənnətlə müjdələyərək canlarını alacaq.
Ölüm insanlar üçün yox olmaq deyil, əbədi olan, həqiqi olan axirət yurduna bir keçiddir. Ölümlə birlikdə dünya mühiti və bu mühitdə olan bədənlə əlaqə kəsilir. İnsanın bədəni ilə ruhunun əlaqəsi kəsilib, ruhu axirətdəki görünüşlərlə təmasda olmağa başladıqda, yəni insan öldükdə, gözünün önündəki pərdə qalxar və ölümün sandığı kimi bir yoxluq olmadığını anlayar. Hər gün yuxudan oyanaraq günə başladığı kimi, öldükdən sonra da dirilərək axirət həyatını yaşamağa başlayır. " Dirildən də, Öldürən də Odur. O, bir şeyin olmasını istədikdə ona ancaq: “Ol” – deyir, o da olur. " (Mömin surəsi, 68) ayəsiylə xəbər verildiyi kimi, insanların axirətə keçişi Allahın tək bir "Ol" deməsiylə olar.
Reinkarnasiya əsli olmayan batil inancdır. Dini inancı olmayan insanların şüur altında "öldükdən sonra yox olma narahatlığı"nın bir nəticəsi olaraq, ya da dini inancı zəif olan insanların öldükdən sonra axirətə getmə qorxularının bir nəticəsi olaraq ortaya çıxmışdır. Hər iki sinif üçün də öldükdən sonra təkrar dünyaya gəlmək özlərinə görə cazibədar bir vəziyyətdir.
Halbuki, Qurandakı bir çox ayədə insanın imtahan edildiyi tək bir dünya həyatının olduğu vurğulanır. Həmçinin, ayələrdə ölümdən sonra dünyaya dönüş olmadığı da bildirilir. Bir ayədə insanın yalnız bir dəfə öləcəyi belə xəbər verilir:
Allah hal-hazırda insanları yalnız hissləri ilə təmasda olduqları, əslini bilmədikləri bir dünyada yaşadır. Bir hisslər toplusu olan bu dünyanı, bu cür qüsursuz və möhtəşəm bir yaradılışla, dərinliyi olan, üçölçülü, rəngarəng, parlaq görünüşlərlə var edən Allah, şübhəsiz ki, bundan çox daha gözəlini də yaratmağa qadirdir.
Allah insanın beynində indi necə bir dünya görünüşü yaradırsa, ölümünün ardından da fərqli bir ölçüyə keçirərək, fərqli bir mühitin görünüşünü göstərəcək. Məhz insana göstərilən o ölçü, axirət olacaq.
Quranda həmçinin ayələrin riyazi olaraq araşdırılmasıyla əldə edilən başqa bir möcüzə daha vardır: Əbcəd hesabı.
Bu hesab üsulu, çox köhnə tarixlərə qədər uzanan və Quran nazil olmamışdan əvvəl çox istifadə olunan yazı şəklidir. Ərəb, fars və türk tarixində keçən bütün hadisələr, hərflərə rəqəm dəyəri verilərək yazılır və beləcə hər hadisənin tarixi də qeydə alınmış olurdu. Bu tarixlər, hər istifadə edilən hərfin xüsusi rəqəm dəyərlərinin cəmlənməsi ilə əldə edilirdi.
Əbcəd üsuluyla, Quranda keçən bəzi ayələr araşdırıldığında, bu ayələrin mənalarını uyğun olaraq bəzi tarixlərə uyğun gəldiyini görərik. Ayələrdə bəhs edilən hadisələrin, əbcəd hesablarıyla əldə edilən tarixlərdə reallaşdığını gördükdə isə, bəhs edilən ayələrdə hadisə ilə bağlı gizli bir işarə olduğunu anlamış olarıq. Diqqət çəkici əbcədlərə Qurandan verə biləcəyimiz bir neçə nümunə belədir:
Hz. Məhəmməd (s.ə.v)-ə vəhyin başlanğıc tarixi
Bu Kitab Qüdrətli və Müdrik Allahdan nazil edilmişdir (Zumər surəsi, 1)
... Kitab Allahdandır ...
Miladi: 610 (vəhyin başlanğıc tarixi)
İstanbulun fəthi
Bilindiyi kimi İstanbul dünyanın ən gözəl şəhərlərindən biridir və bu əbcəd dəyəri də son dərəcə diqqət çəkicidir.
Səba qəbiləsinin yaşadığı yerdə nişanə – biri sağda, digəri də solda olan iki bağça var idi. Onlara: “Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Ona şükür edin. Budur gözəl diyar və Bağışlayan Rəbb!” – deyilmişdi (Səba surəsi, 15)
... Gözəl bir diyar ...
HİCRİ: 857, miladi: 1453
Aya çıxış tarixi
Saat (qiyamət) yaxınlaşdı və ay bölündü. (Qəmər surəsi, 1)
... Saat və ay yarıldı ...
HİCRİ: 1390 MİLADİ: 1969
Quranda 19 sayının ayələrin içinə şifrəli bir şəkildə yerləşdirilmiş olması və bəzi sözlərin təkrar sayları kimi rəqəmsal möcüzələr də vardır.
Quranda təkrarlanan sözlər: Quranda bir-biriylə əlaqədar bəzi sözlər eyni sayda istifadə edilmişdir. Məsələn;
"Yeddi göy" ifadəsi 7 dəfə keçir.
"Dünya" və "axirət" sözləri 115 dəfə təkrarlanır.
"Gün (yəvm)" tək olaraq 365 dəfə keçərkən, çoxluq yəni "günlər (əyyam və yəvməyn)" sözləri 30 dəfə təkrarlanır. "Ay" sözünün təkrar sayı isə 12-dir.
"İman" və "küfr" sözləri Quran boyunca 25 dəfə təkrarlanır.
"De" sözlərini saydığımızda çıxan nəticə 332. "Dedilər" sözünü saydığımızda da eyni rəqəmi görürük.
"Şeytan" sözü 88 dəfə keçir. "Mələk" sözünün təkrar sayı da 88-dir.
Quranda 19 möcüzəsi:
Müddəssir surəsində "Onun üzərində on doqquz vardır." (Müddəssir surəsi, 30) ayəsiylə diqqət çəkilən 19 sayı Quranın bəzi ayələrinə şifrələnmişdir. Məsələn;
"Bəsmələ" 19 hərfdir.
Quran 114 surədən ibarətdir və 114 isə 19-un 6 qatıdır.
Quranın ilk vəhy edilən ayələri 96-cı surənin ilk 5 ayəsidir və bu ayələrin ümumi söz sayı 19-dur.
Son vəhy edilən surəsi olan Nəsr, cəmi 19 kəlmədən ibarətdir.
Vəhy edilən ilk surə 19 ayəyə malikdir.
Quranda keçən bütün sayları (təkrarlar nəzərə alınmadan) topladığımızda çıxan sayı; 162.146 yəni 19x8534-dür.
Quran 1400 il əvvəl vəhy olmasına baxmayaraq, o dövrdə qətiyyən bilinməyən, indiki vaxtda elmin və texnologiyanın son imkanları istifadə olunaraq kəşf olunmuş bir çox elmi həqiqəti insanlara bildirir. Quranın bu xüsusiyyətləri, onun Allah Qatından endirilmiş olduğunu son dərəcə açıq olaraq göstərir. Bu möcüzələrdən bəziləri bunlardır: Kainatın daim genişləməsi XX əsrin ən əhəmiyyətli kəşflərindən biri olaraq xarakterizə edilir. Ancaq Allah bu həqiqəti bizə 1400 il əvvəl Quranın Zəriyət surəsinin 47-ci ayəsində bildirmişdir:
Biz göyü qüdrətlə yaratdıq və Biz onu genişləndiririk.
Göy cisimlərinin hesablanmış bir orbit üzərində hərəkət halında olduqları bundan əsrlər əvvəl Quranda belə xəbər verilmişdir:
Quranda Günəş və Aydan bəhs edən ayələrin ərəbcəsi araşdırıldığında maraqlı bir xüsusiyyət gözə dəyər. Ayələrdə Günəş üçün "sirac" (lampa) və ya "vahhac" (par-par parlayan, yanıb alovlanan) sözləri istifadə edilmişdir. Ay üçünsə "munir" (işıqlandırıcı, işıqlı) anlayışı vardır. Həqiqətən də Günəş öz içindəki nüvə reaksiyaları nəticəsində böyük bir istilik və işıq saçarkən, Ay yalnız Günəşdən aldığı işığı əks etdirir. Ayələrdə bu fərq belə keçər:
Quranda küləklərin “dölləndirici” xüsusiyyətindən Hicr surəsinin 22-ci ayəsində belə bəhs edilir:
Bəhs edilən ayədə keçən "dölləndirici" sözünün ərəbcə qarşılığı həm bitkilərin, həm də buludların döllənməsi mənasını daşıyır. Necə ki, müasir elm, küləklərin hər iki funksiyaya da sahib olduğunu göstərmişdir.
Başqa bir Quran möcüzəsinə bir ayədə belə diqqət çəkilir:
Ayədə gecənin və gündüzün bir-birini bürüməsi üçün "təkvir" feli istifadə edilir. Bu fel dilimizdə "dairəvi bir şeyin üzərinə bir şey sarımaqdır" dır. Məsələn, ərəb lüğətlərində "başa sarıq sarma" kimi yumru cisimləri ehtiva edən hərəkətlər üçün bu söz istifadə edilir. Bu ayə, dünyanın forması mövzusunda qəti bir məlumat ehtiva edir. Ancaq və ancaq Dünyanın yumru olması vəziyyətində bu ayədə ifadə edilən fel reallaşa bilər. Yəni Vll əsrdə endirilən Quranda, dünyanın dairəvi olduğuna işarə edilmişdir.
Quranı Allah qorumuşdur və 1400 ildir heç bir dəyişiklik olmadan günümüzə qədər gəlmişdir. Allah bu həqiqəti ayələriylə bizə bildirir:
Allahın bu vədləri inanan insanlar üçün kifayətdir. Lakin bunların xaricində Allah, Qurana bəzi elmi və riyazi möcüzələr qoyaraq da, onun Haqq Kitab olduğunu bizə göstərmişdir.
Allah Quranı bütün aləmlərə və bütün zamanlara bir yol göstərici olaraq endirmişdir. Bir ayədə belə deyilir:
Quran bir möminin ömrü boyunca müraciət edəcəyi yeganə rəhbərdir. Allah Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in xanımlarına xitab olaraq endirdiyi bir ayəsində "evlərinizdə oxunan Allahın ayələrini və hikməti xatırlayın ..." (Əhzab surəsi, 34) deyə buyuraraq, bütün möminləri Quranı oxuma mövzusunda təşviq etmişdir. Bu ayədən də aydın olduğu kimi, möminlər evlərində Quran oxuyur və ayələri də yaddaşlarında saxlayırlar. Ancaq əhəmiyyətli olan Quran ayələrinin oxunaraq hamısının həyata keçirilməsi və böyük bir dəqiqliklə tətbiq olunmasıdır.
Quranın necə tətbiq olunduğunu görmək üçünsə ən doğru qaynaq Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in həyatı və tətbiq etdikləri, yəni sünnəsidir.
Allah Quranı bütün insanlara yol göstərici rəhbər olaraq endirmişdir, məhz bu səbəblə, Quran son dərəcə aydın və açıqdır. Allah Quranın bu xüsusiyyətini "... Sizə Allahdan bir nur və açıq-aşkar bir Kitab gəldi" ayəsiylə xəbər vermişdir. (Maidə surəsi, 15) Bir başqa ayədə isə Quran üçün belə deyilir:
Qurandakı hikmətləri görmək və Quranın üstün xüsusiyyətlərini qavraya bilmək üçün Quranı oxuyan adam yüz faiz səmimi olmalı və həmişə vicdanına uyğun düşünməlidir.
Ancaq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, müsəlmanlar öz şəxsi şərh və düşüncələrinə görə Qurandan hökm çıxarmaqdan şiddətlə çəkinməlidirlər. Bu mövzularda cavab axtaran kəslərin böyük Əhli Sünnə alimləri tərəfindən hazırlanmış ilmihallara (dinin əsaslarına) müraciət etməsi ən doğru davranış olacaq.
Allahın varlığını bilən, Onu üstün sifətləriylə tanıyan hər insan Allahdan şiddətlə qorxar. Çünki Allah sonsuz şəfqət və mərhəmət sahibidir, ancaq bununla bərabər Qahhar (qəhr edən), Həsib (hesab görən), Muazzib (əzab verən), Muntəkim (intiqam alan), Saik (cəhənnəmə aparan) sifətlərinin də sahibidir. Buna görə müsəlmanlar Allahdan içləri titrəyərək qorxar, Onun əzabından əmin oluna bilməyəcəyini bilərlər. Etdikləri hər işin haqq-hesabının soruşulacağının şüurunda olduqları üçün Allahın məmnun olmayacağı bir rəftar göstərməkdən şiddətlə çəkinərlər. Amma bunu da qeyd etmək lazımdır ki, burada bəhsi keçən qorxu, dinsiz cəmiyyətlərdə yaşanan klassik qorxudan tamamilə fərqli, möminə hüzur verən, onu hərəkətə keçirən, Allahı razı etmə mövzusunda şövqləndirən bir qorxudur. Allah möminlərə bunu əmr etmişdir:
Qurana görə olan həqiqi sevgi özü ilə hörməti və Allahın bəyənmədiyi şeylərdən çəkinməyi də gətirir. Yalnız sevginin kafi olacağını müdafiə edən insanların həyatlarına və hərəkət tərzlərinə baxdığımızda bu mövzuda zəif davrandıqlarını görərik. Halbuki, səmimi olaraq Allahı sevən bir insan hər şeydən əvvəl Onun əmrlərində son dərəcə dəqiqlik göstərər, çəkindirdiyi şeylərdən şiddətlə çəkinər, gözəl gördüyü rəftarlara yönələr. Sevgisini, həyatının hər anında Rəbbimizin razılığını axtararaq, Ona olan dərin hörməti, etibarı, itaətkarlığı və sədaqəti ilə göstərər.
Bu diqqətliliyin bir nəticəsi olaraq, Allahın razılığını itirməkdən, əzabına uğramaqdan da şiddətlə qorxar. Yoxsa yalnız şifahi olaraq sevgi iddiasında olmaq, lakin Allahın sərhədlərini aşaraq düşüncəsiz bir həyat sürmək, şübhəsiz səmimiyyətdən son dərəcə uzaq bir davranışdır. Allah Quranda Özündən qorxub çəkinməyi əmr etmişdir:
Maddi varlıqlar Allahı görə bilməzlər, amma Allah, Öz yaratdığı maddəni hər şəkliylə görər. Yəni biz Allahın varlığını gözlərimizlə qavraya bilmərik. Amma Allah bizim daxilimizi, xaricimizi, baxışlarımızı, düşüncələrimizi tam olaraq əhatə etmişdir. Onun məlumatı xaricində, tək bir söz söyləyə bilmərik, hətta tək bir nəfəs belə ala bilmərik.
Allahın bizə göstərdiyi hissləri seyr edərkən, yəni həyatımızı yaşayarkən də bizə ən yaxın olan varlıq, Allahın Özüdür. Quranda yer alan "And olsun ki, insanı Biz yaratdıq və nəfsinin ona nə vəsvəsə etdiyini də Biz bilirik. Biz ona şah damarından daha yaxınıq." (Qaf surəsi, 16) ayəsinin sirri də bu həqiqətdə gizlidir. Bir insan öz bədəninin əsli ilə təmasda olduğunu zənn etdiyində və gördüyü hər anın zehnində reallaşdığını düşünmədiyində, bu əhəmiyyətli həqiqəti qavraya bilməz. Çünki "özü" zənn etdiyi yer beynidirsə, çölü olaraq qəbul etdiyi yer özünə 20-30 sm kimi müəyyən uzaqlıqda olar. Amma maddənin yalnız beynindəki surətiylə təmasda olduğunu qavradığında, artıq xarici, daxili, uzaq, yaxın kimi anlayışlar mənasızlaşar. Allah özünü əhatə etmişdir və ona "sonsuz yaxın" dır.
Bu suala cavab verərkən diqqət edilməliolan həqiqət budur; biz maddəni yalnız xəyalımızda görərik, çöldəki əsli ilə heç vaxt təmasda ola bilmərik. Maddə bizim üçün bir qavrayış olduğuna görə, "süni" bir şeydir. Yəni bu qavrayışın bir başqa güc tərəfindən edilməsi, daha açıq bir ifadəylə yaradılması lazımdır. İçində yaşadığımız maddi kainatı yaradan və daima yaratmağa davam edən üstün bir Yaradıcı vardır. Necə ki, o Yaradıcı bizə endirdiyi kitab yolu ilə Özünü, kainatı və bizim nə səbəblə var olduğumuzu izah edər. O Yaradıcı Allah, kitabının adı isə Qurandır.
Göylərin və yerin, sabit və qərarlı olmadığı, Allahın yaratmasıyla var olduqları və O yaratmağı dayandırdığında yox olacaqları bir ayədə belə ifadə edilir:
İnsanlara bu günə qədər qəbul edənin beyin olduğu öyrədilmişdir. Halbuki, beyini analiz etdiyimizdə qarşımıza digər canlı orqanlarda olan zülal və yağ molekullarından fərqli bir şey çıxmaz. Yəni beyin dediyimiz ət parçasında, görünüşləri seyr edəcək, şərh edəcək, şüuru meydana gətirəcək, qısacası "mən" dediyimiz şeyi yarada biləcək bir şey yoxdur.
Bu nöqtədə qarşımıza çıxan həqiqət açıqdır: Görən, eşidən və hiss edən varlıq, maddə kənarında bir varlıqdır. Bu varlıq "canlı" dır və nə maddə, nə də görüntü deyil. Bu varlıq bədən görüntümüzdən istifadə edərək qarşısındakı hisslərlə təmasda olur.
Məhz bu varlıq "ruh" dur. Allah Quranda belə bildirir:
Beynimiz də qolumuz, ayağımız və ya başqa hər hansı bir obyekt kimi maddi dünyanın bir parçası olduğuna görə, onun da yalnız qəbuluyla təmasda olarıq. Bu mövzunu daha yaxşı açıqlamaq üçün yuxu ilə əlaqədar bir nümunə verə bilərik: Bir yuxu gördüyümüzü düşünək. Yuxuda xəyali bədənimiz olacaq. Xəyali bir qolumuz, xəyali bir gövdəmiz, xəyali gözümüz, xəyali beynimiz. Yuxu əsnasında bizə "harada görürsən?" kimi bir sual soruşulsa verəcəyimiz cavab "beynimdə görürəm" olacaq. Amma ortada həqiqi beyin yoxdur. Yalnız xəyali bədən, xəyali bir kəllə və xəyali beyin var. Yuxumuzdakı görüntünü görən iradə isə yuxudakı xəyali beyin deyil, ondan daha "dərin" varlıqdır.
Bəli, yuxularımız bu mövzunu anlamaq üçün çox yaxşı bir nümunədir. Yuxuda tamamilə həqiqət kimi görünən hadisələr yaşayar, insanlar, obyektlər, mühitlər görərik. Amma bunların hamısı yuxuda vardır və bir hissdən başqa bir şey deyil. "Yuxu" kimi "real dünya" da zehində yaşanır. Yuxuda zehindəkilərin xaricində heç bir şey yoxdur, həqiqi dünyada isə xaricdə var olan maddənin əslinə heç bir zaman çata bilmərik, sadəcə zehnimizdə qəbul edilən halını bilirik.